Emocione – Cilat janë gjashtë emocionet bazë?

Puna me emocione është qëndrore në terapi. 

Emocionet janë gjendje subjektive të mendjes dhe reagime ndaj stimujve të brendshëm (siç janë mendimet ose kujtimet) ose aktivizohen nga ngjarje që ndodhin në mjedis.

Në kete artikull do mund të lexoni:

1. Pse kemi emocione?
2. Llojet e emocioneve
3. Emocionet ndryshojnë nga gjendjet shpirtërore
4. Emocionet dhe trupi 

1. Pse kemi emocione?

Gjatë historisë, filozofët kanë menduar nëse njerëzit vërtet përfitojnë nga emocionet. Ka shumë raste në të cilat emocionet e forta na turbullojnë gjykimin dhe na bëjnë të bëjmë gjëra për të cilat më vonë pendohemi. 

A nuk do të ishte më mirë të veprojmë thjesht në logjikë?

Sidoqoftë, shumë studiues besojnë se njerëzit zakonisht përfitojnë nga emocionet. Në të kaluarën, emocionet tona na motivuan drejt disa strategjive të mbijetesës. Çdo emocion bazë kishte qëllimin e vet. 

Për shembull, kur paraardhësit tanë hasën kafshë të rrezikshme, frika i nxiti ata të iknin në vend të sigurt. Nëse hasnin një pengesë gjatë rrugës për në shtëpi, zemërimi i motivoi ata që të heqin qafe problemin në vend që të hiqnin dorë. 

Dhe kur mbërrinin të sigurt në shtëpi, ndjenjat e gëzimit do të forconin sjelljet që ndihmuan mbijetesën e tyre.

Por, ka raste në të cilat disa emocione shkaktojnë më shumë probleme sesa zgjidhin. Njerëzit me ankth klinik mund të paralizohen nga frika sesa të motivohen nga ajo. Individët me depresioni mund të ndiejë aq shumë trishtim sa ata humbin aftësinë për të ndier gëzim. 

Edhe njerëzit pa diagnoza klinike mund të mbingarkohen me emocione.

Në shumë raste, një psikolog mund t’i ndihmojë individët të kontrollojnë emocionet shqetësuese. Në terapi, individët mund të mësojnë si të njohin kur ndjenjat po turbullojnë gjykimin e tyre dhe t’i ulin ato emocione në një nivel të menaxhueshëm. 

Ata gjithashtu mund të mësojnë mënyra të shëndetshme për të përballuar këto ndjenja. Nëse emocione të forta po ndikojnë në aftësinë tuaj për të shijuar jetën, mund të gjeni një psikolog.

2. Llojet e emocioneve

Disa teori të ndryshme janë shfaqur për të kategorizuar dhe shpjeguar emocionet që njerëzit ndjejnë.

Emocione bazë

Gjatë viteve 1970, psikologu Paul Eckman identifikoi gjashtë emocione bazë që ai sugjeroi se ishin përjetuar botërisht në të gjitha kulturat njerëzore. 

Disa emocione që ai identifikoi ishin:

• Lumturia;
• Trishtimi;
• Neveria;
• Frika;
• Befasia;
• Zemërimi;

Lumturia

Nga të gjitha llojet e ndryshme të emocioneve, lumturia tenton të jetë ajo për të cilën njerëzit përpiqen më shumë. Lumturia shpesh përcaktohet si një gjendje e këndshme emocionale që karakterizohet nga ndjenja të kënaqësisë, gëzimit dhe mirëqenies.

Hulumtimi mbi lumturinë është rritur ndjeshëm që nga vitet 1960 brenda një numri disiplinash, përfshirë degën e psikologjisë të njohur si psikologji pozitive. 

Ky lloj emocioni ndonjëherë shprehet përmes:

• Shprehjet e fytyrës: të tilla si buzëqeshja
• Gjuha e trupit: siç është një qëndrim i qetë
• Toni i zërit: një mënyrë optimiste dhe e këndshme e të folurit

Ndërsa lumturia konsiderohet si një nga emocionet themelore të njeriut, gjërat që ne mendojmë se do të krijojnë lumturi kanë tendencë të ndikohen shumë nga kultura. Për shembull, ndikimet e kulturës pop priren të theksojnë se arritja e disa gjërave të tilla si blerja e një shtëpie ose të paturit e një pune me pagë të lartë do të rezultojë në lumturi.

Realitetet e asaj që në të vërtetë kontribuon në lumturi janë shpesh shumë më komplekse dhe më të individualizuara. Njerëzit kanë besuar prej kohësh se lumturia dhe shëndeti ishin të lidhura dhe hulumtimi ka mbështetur idenë se lumturia mund të luajë një rol si në shëndetin fizik ashtu edhe në atë mendor.

Lumturia ka qenë e lidhur me një shumëllojshmëri rezultatesh, përfshirë rritjen e jetëgjatësisë dhe rritjen e kënaqësisë martesore.

Nga ana tjetër, pakënaqësia ka qenë e lidhur me një sërë rezultatesh si:

• Stresi;
• Ankthi;
• Depresioni;
• Vetmia;

Për shembull, kanë qenë të lidhura me gjëra të tilla si ulja e imunitetit, rritja e inflamacionit dhe ulja e jetëgjatësisë.

Trishtimi

Trishtimi karakterizohet nga ndjenja si:

• Zhgënjimi;
• Pikëllimi;
• Pashpresa;
• Mosinteresimi;
• Gjendje shpirtërore jo e mirë.

Ashtu si emocionet e tjera, trishtimi është diçka që të gjithë njerëzit e përjetojnë herë pas here. Në disa raste, njerëzit mund të përjetojnë periudha të zgjatura dhe të rënda trishtimi që mund të kthehen në depresion. 

Trishtimi mund të shprehet në një numër mënyrash përfshirë:

• Duke qarë;
• Humor i ulët;
• Letargji;
• Qetësi;
• Izolim nga të tjerët;

Lloji dhe ashpërsia e trishtimit mund të ndryshojnë në varësi të shkakut bazë dhe se si njerëzit menaxhojnë ndjenja të tilla.

Trishtimi shpesh mund t’i shtyjë njerëzit të përfshihen në mekanizma të përballimit të tillë si:

• Shmangia e njerëzve të tjerë;
• Vetë-ndihma e kufizuar;
• Refuzimi i mendimeve pozitive;

Sjellje të tilla në të vërtetë mund të përkeqësojnë ndjenjat e trishtimit dhe të zgjasin kohëzgjatjen e emocioneve.

Frikë

Frika është një emocion i fuqishëm që mund të luajë një rol të rëndësishëm në mbijetesë. 

Kur përballeni me një lloj rreziku dhe përjetoni frikë, ju kaloni nëpër atë që njihet si reagimi i luftës ose përgjigjja e ikjes. Muskujt tuaj bëhen të tensionuar, rrahjet e zemrës frymëmarrja rriten dhe mendja juaj bëhet më vigjilente, duke përgatitur trupin tuaj ose të ikë nga rreziku ose të qëndrojë dhe të luftojë.

Kjo përgjigje ju ndihmon të siguroheni që jeni të përgatitur për t’u marrë me efektivitet me kërcënimet në mjedisin tuaj. 

Shprehjet e këtij lloji të emocioneve mund të përfshijnë:

• Shprehjet e fytyrës: të tilla si zgjerimi i syve 
• Gjuha e trupit: përpjekje për t’u fshehur 
• Reagimet fiziologjike: të tilla si frymëmarrja e shpejtë dhe rrahje zemre

Sigurisht, jo të gjithë e përjetojnë frikën në të njëjtën mënyrë. 

Disa njerëz mund të jenë më të ndjeshëm ndaj frikës, situata ose objekte të caktuara dhe mund të kenë më shumë gjasa të shkaktojnë këtë emocion deri në fobi.

Frika është përgjigja emocionale ndaj një kërcënimi të menjëhershëm. 

Ne gjithashtu mund të zhvillojmë një reagim të ngjashëm ndaj kërcënimeve të parashikuara, nga të menduarit tonë dhe kjo është ajo që ne në përgjithësi mendojmë si ankth. Ankthi social, për shembull, përfshin një frikë të parashikuar nga situatat shoqërore.

Nga ana tjetër, disa njerëz, në të vërtetë kërkojnë situata që shkaktojnë frikë. Sportet ekstreme dhe emocionet e tjera mund të shkaktojnë frikë, por disa njerëz duket se shijojnë ndjenja të tilla.

Ekspozimi i përsëritur ndaj një objekti ose situate frike mund të çojë në njohje dhe përshtatje, të cilat mund të zvogëlojnë ndjenjat e frikës dhe ankthit.

Kjo është ideja prapa terapisë së ekspozimit, në të cilën njerëzit gradualisht ekspozohen ndaj gjërave që i frikësojnë në mënyrë të kontrolluar dhe të sigurt. Përfundimisht, ndjenjat e frikës fillojnë të ulen.

Neveria

Neveria është një tjetër nga gjashtë emocionet bazë origjinale të përshkruara nga Eckman. 

Neveria mund të shfaqet në një numër mënyrash duke përfshirë:

• Gjuha e trupit: largimi nga objekti i neveritjes
• Reagimet fizike: të tilla si të vjellja
• Shprehjet e fytyrës: të tilla si rrudhja e buzës 

Kjo ndjenjë e neveritjes mund të burojë nga një numër gjërash, përfshirë shijen, shikimin ose erën e pakëndshme. Studiuesit besojnë se ky emocion evoluoi si një reagim ndaj ushqimeve që mund të jenë të dëmshme ose fatale. 

Kur njerëzit nuhasin ose shijojnë ushqime që janë prishur, neveritja është një reagim tipik. Kjo mund të jetë mënyra e trupit për të shmangur gjërat që mund të mbartin sëmundje të transmetueshme.

Njerëzit gjithashtu mund të përjetojnë neveri morale kur vëzhgojnë të tjerët të përfshihen në sjellje që i konsiderojnë të papëlqyeshme, imorale ose të liga.

Zemërimi

Zemërimi mund të jetë një emocion veçanërisht i fuqishëm i karakterizuar nga ndjenja të:

• Armiqësisë;
• Axhitacionit;
• Zhgënjimit;
• Antagonizmit ndaj të tjerëve. 

Ashtu si frika, zemërimi mund të luajë një rol kundrejtë mbijetesës.

Kur një kërcënim gjeneron ndjenja zemërimi, ju mund të jeni të prirur të shmangni rrezikun dhe të mbroni veten.

Zemërimi shpesh shfaqet përmes:

• Shprehjet e fytyrës: të tilla si vrenjtja ose vështrimi i ngrysur 
• Gjuha e trupit: të tilla si marrja e një qëndrimi të fortë 
• Toni i zërit: të tilla si të folurit me ngurrim ose të bërtiturat
• Përgjigjet fiziologjike: të tilla si djersitja ose skuqja
• Sjelljet agresive: të tilla si goditja ose hedhja e objekteve

Ndërsa zemërimi shpesh mendohet si një emocion negativ, ai nganjëherë mund të jetë një gjë e mirë. Mund të jetë konstruktive për të ndihmuar në sqarimin e nevojave tuaja në një marrëdhënie ose mund t’ju motivojë për të ndërmarrë veprime dhe për të gjetur zgjidhje për gjërat që ju shqetësojnë.

Zemërimi mund të bëhet problem, kur është i tepërt ose shprehet në mënyra jo të shëndetshme, të rrezikshme ose të dëmshme për të tjerët. Zemërimi i pakontrolluar mund të kthehet shpejt në agresion, abuzim ose dhunë.

Habia

Habia është një tjetër nga gjashtë llojet themelore të emocioneve njerëzore të përshkruara fillimisht nga Eckman. Habia është zakonisht mjaft e shkurtër dhe karakterizohet nga një përgjigje befasuese fiziologjike që ndjek diçka të papritur.

Ky lloj i emocionit mund të jetë pozitiv, negativ ose neutral. 

Habia shpesh karakterizohet nga:

• Shprehjet e fytyrës: të tilla si ngritja e vetullave, zgjerimi i syve dhe hapja e gojës
• Përgjigjet fizike: të tilla si kërcimi ose ngrirja e gjymtyrëve
• Reagimet verbale: të tilla si bërtitja dhe ulërima 

Habia është një lloj tjetër emocioni që mund të shkaktojë reagimin e ikjes. Kur tronditen, njerëzit mund të përjetojnë një shpërthim të adrenalinës që ndihmon në përgatitjen e trupit për të luftuar ose për të ikur.

Kombinimi i emocioneve

Psikologu Robert Plutchik paraqiti një “rrotë emocionesh” që funksionoi diçka si rrota e ngjyrave. 

Emocionet mund të kombinohen për të formuar ndjenja të ndryshme, ashtu si ngjyrat mund të përzihen për të krijuar hije të tjera. Sipas kësaj teorie, emocionet më themelore veprojnë si blloqe ndërtimi. Emocione më komplekse, ndonjëherë të përziera, janë përzierjet e këtyre më bazike. 

Për shembull, emocionet themelore të tilla si gëzimi dhe besimi mund të kombinohen për të krijuar dashuri. Një studim i vitit 2017 sugjeron se ka emocione shumë më themelore sesa besohej më parë. Studiuesit identifikuan 27 kategori të ndryshme të emocioneve.

3. Emocionet ndryshojnë nga gjendjet shpirtërore

Humori është një gjendje shpirtërore që na bën të reagojmë në një mënyrë të caktuar. Për shembull, dikush me humor të ulët ka më shumë të ngjarë të ndjehet i frikësuar kur ndodhet mbi një shkëmb. Dikush me humor të mirë ka më shumë të ngjarë të ndjehet i eksituar. 

Në përgjithësi, emocionet janë reagime ndaj një ngjarjeje, ndërsa gjendjet shpirtërore janë të pranishme para dhe gjatë gjithë ngjarjes.

Emocionet në vetvete nuk janë as të mira as të këqija. Ata janë thjesht reagime. Sidoqoftë, mënyra se si veprojmë (ose nuk veprojmë) ndaj emocioneve tona mund të ndikojë fuqimisht në mirëqenien tonë.

4. Emocionet dhe trupi 

Emocionet tona kontrollohen nga një grup strukturash të trurit të quajtura sistemi limbik. Sistemi limbik lëshon kimikate që nxisin gjendjet tona emocionale. Lloji i emocionit që ndiejmë varet nga kimikatet që janë lëshuar. 

Për shembull, hormoni oksitocin na lejon të përjetojmë ndjenja dashurie.

Emocionet jo vetëm që pasqyrojnë gjendjet tona mendore – ato gjithashtu ndryshojnë kiminë dhe funksionimin e trupit tonë. Secili lloj i emocioneve ka “planin” e tij unik në trup. 

Për shembull, kur ndiejmë frikë:

• Sistemi ynë nervor simpatik aktivizohet;
• Pipulat tona zgjerohen;
• Rrahjet e zemrës rriten;
• Fillojmë të djersitemi.

Zemërimi bën që:

• fytyra dhe gjoksi të skuqet;
• frymëmarrja të vështirësohet;
• pëllëmbët djerësiten;

Ndërkohë, njerëzit që përjetojnë neveri raportuan më shumë aktivitet rreth fytit dhe barkut (me gjasë reflekton nauze). Lumturia ishte emocioni i vetëm që bëri që i gjithë trupi të kishte një rritje të aktivitetit.

Nga ana tjetër, gjendjet tona trupore gjithashtu mund të ndikojnë në relaksimin e emocioneve tona. Nëse jeni i zemëruar ose i frikësuar, mund të merrni frymë thellë për të aktivizuar sistemin nervor parasimpatik. Ky sistem ngadalëson rrahjet e zemrës tuaj dhe ju ndihmon të qetësoheni.

Konkluzion

Gjashtë emocionet bazë të përshkruara nga Eckman, janë vetëm një pjesë e shumë llojeve të ndryshme të emocioneve që njerëzit janë të aftë të përjetojnë. Teoria e Eckman sugjeron që këto emocione bazë janë universale në të gjitha kulturat në të gjithë botën.

Emocionet luajnë një rol kritik në mënyrën se si ne jetojmë jetën tonë, nga ndikimi në mënyrën se si angazhohemi me të tjerët në jetën tonë të përditshme deri te ndikimi në vendimet që marrim. 

Duke kuptuar disa nga llojet e ndryshme të emocioneve, mund të fitoni një kuptim më të thellë se si shprehen këto emocione dhe ndikimin që ato kanë në sjelljen tuaj.

Është e rëndësishme të mbani mend se, asnjë emocion nuk është i ndarë. Në vend të kësaj, emocionet e kombinuara janë më komplekse, duke punuar së bashku për të krijuar strukturën e pasur dhe të larmishme të jetës suaj emocionale.

Nëse ndjeni vështirësi në përballimin ose menaxhimin e emocioneve të vështira, lini një takim psikologjik vlerësues online.