Psikologjia ligjore – Vlerësimi i dëmit psikologjik

Psikologjia ligjore ose forenzike është një degë e psikologjisë juridike, që përdor teori dhe metoda psikologjike në sistemin e drejtësisë.

1. Çfarë është psikologjia ligjore?
2. Si bëhet vlerësimi i dëmit psikologjik?
3. Roli i psikologjisë ligjore në sistemin penal
4. Dy lloje të psikologëve në çështjet gjyqësore
5. Psikologu si ndërmjetës familjar
6. Kujdestari i posaçëm i të miturit 
7. Si të bëheni psikolog ligjor?

1. Çfarë është psikologjia ligjore?

Psikologjia ligjore ndërhyn si në çështjet civile ashtu edhe në ato penale, në situata kur kërkohet:

• Vlerësimi i gjendjes mendore dhe aftësive njohëse të një personi;
• Besueshmëria e dëshmisë;
• Vlerësimi i aftësive prindërore;
• Vlerësimi i dëmit psikologjik ose moral, etj..

Dëmtimi moral

Dëmet morale janë një kategori ligjore që i referohet dhimbjes emocionale, vuajtjes psikologjike ose humbjes së reputacionit të pësuar nga një individ për shkak të veprimeve të një pale tjetër. 

Ky lloj dëmtimi mund të lindë nga një sërë situatash, të tilla si shpifje, ngacmime, shkelje të të drejtave civile, humbja e një personi të dashur, padrejtësitë ose veprime të tjera që mund të shkaktojnë shqetësim emocional ose shqetësim psikologjik.

Dëmtimi psikologjik

Kurse, dëmtimi psikologjik është një formë dëmtimi që një person pëson si rezultat i ngjarjeve traumatike, përvojave negative ose veprimeve të dëmshme të kryera nga të tjerët dhe mund të shkaktojë:

• Ankth
• Depresion
• Stres post-traumatik
• Shqetësime të gjumit
• Probleme të vetëvlerësimit etj.. 

Në procedimin ligjor në vlerësimin dhe dokumentimin e këtij lloj dëmi janë përfshirë ekspertë të psikologjisë ligjore.

Nëse njihen me ligj, dëmet morale dhe psikologjike mund t’i nënshtrohen kompensimit monetar ose formave të tjera të dëmshpërblimit nga pala përgjegjëse.

2. Si bëhet vlerësimi i dëmit psikologjik?

Një përkufizim klasik i dëmit psikologjik është ai i parashikuar nga Kodit Civil i cili nxjerr në pah një lidhje shkakësore midis një ngjarjeje traumatike dhe dëmit. 

Pasoja e ngjarjes karakterizohet në këtë rast nga një ndryshim i rëndësishëm në personalitet dhe një përkeqësim i funksionimit të mëparshëm psikologjik. 

Mund të ndodhë një ndryshim i integritetit psikik, i kombinuar me një modifikim cilësor dhe sasior të afektivitetit, mekanizmave mbrojtës, impulseve ose humorit.

Shkaqet e dëmtimit psikologjik mund të jenë të ndryshme, duke përfshirë:

• Aksidente të rënda
• Abuzim fizik ose emocional
• Dhunë seksuale
• Humbje
• Ngacmim në vendin e punës
• Padrejtësi të pësuar
• Fatkeqësi natyrore
• Ngjarje të tjera që kërcënojnë sigurinë ose integritetin emocional të një individi.

Roli i psikologut mjeko-ligjor dhe mjekut ekspert 

Psikologu mjeko-ligjor 

Administron teste psikologjike (si shkalla e PTSD) për të vlerësuar dëmtimin psikologjik. Ai mbledh të dhëna për historinë e individit, duke analizuar funksionimin e tij para dhe pas ngjarjes traumatike.

Mjeku ekspert 

Zakonisht psikiatër ose mjek ligjor, vendos nëse ka një lidhje shkakësore mes ngjarjes traumatike dhe dëmtimit psikologjik.

Eksperti bën një diagnozë diferenciale (d.m.th., duke përjashtuar faktorë të tjerë që mund të kenë shkaktuar problemin, si një çrregullim i mëparshëm emocional).

Si përcaktohet nëse trauma ka shkaktuar dëmin?

• Ekspertët analizojnë nëse personi kishte probleme emocionale para ngjarjes, sepse kjo mund të ndikojë në mënyrën se si e ka përjetuar traumën.
  
• Intervistohen edhe persona të afërt për të kuptuar ndryshimet në gjendjen psikologjike të individit.
  
• Psikologu përqendrohet në përmasën emocionale (si është ndikuar psikika e personit), ndërsa mjeku ligjor bën vlerësimin numerik (p.sh., në çfarë mase është dëmtuar personi).
  

Rasti i simulimit (shtirjes)

• Disa persona mund të shtiren sikur kanë një problem psikologjik për përfitime ekonomike (p.sh., për pension invaliditeti ose ulje të orarit të punës).
  
• Për këtë arsye, psikologët dhe mjekët ndjekin protokolle të rrepta për të dalluar nëse simptomat janë të vërteta apo të shtuara me qëllim mashtrimi.
  

Etika dhe praktikat 

Psikologët mjeko-ligjorë duhet të jenë të paanshëm, të trajnuar dhe të respektojnë konfidencialitetin, sepse raportet e tyre kanë ndikim të madh në vendimet ligjore.

3. Roli i psikologjisë ligjore në sistemin penal

Psikologjia ligjore ndihmon në çështjet penale, kryesisht për të vlerësuar:

• Përgjegjësinë penale – A ishte personi i ndërgjegjshëm për veprën që kreu? A e kuptonte se ishte një krim kur e bëri?
  
• Mundësinë e përsëritjes së krimit – A ka ky person prirje të kryejë sërish vepra penale? A është një rrezik për shoqërinë?
  
• Aftësinë për të kuptuar procesin ligjor – A mund ta kuptojë personi mandatin e avokatit të tij? A mund të mbrohet në mënyrë të drejtë apo ka nevojë për mbështetje të veçantë (p.sh., nëse ka probleme mendore)?

4. Dy lloje të psikologëve në çështjet gjyqësore

Në psikologjinë ligjore, ka dy lloje kryesore të psikologëve që ndihmojnë në çështjet gjyqësore:

Psikologu Konsulent Teknik i Palës

• Ky psikolog punësohet nga njëra palë në procesin gjyqësor, zakonisht nga një avokat ose vetë klienti.
• Detyra e tij është të mbështesë versionin e klientit të tij (p.sh., nëse dikush pretendon dëmtim psikologjik pas një aksidenti, psikologu mund të japë ekspertizën e tij në favor të klientit).
• Ai bashkëpunon me psikologun e emëruar nga gjykata dhe me psikologun e kundërshtarit.
• Në çështjet penale, ky psikolog mund të thirret si dëshmitar për të mbrojtur opinionin e tij.
• Në çështjet civile, ai nuk dëshmon, por përgatit një raport për klientin.
  

Psikologu Konsulent Teknik i Gjykatës

• Ky psikolog nuk punësohet nga palët, por emërohet nga gjykata për të dhënë një vlerësim të paanshëm dhe profesional.
• Ai ndihmon gjyqtarin me një raport teknik mbi çështjen në fjalë.

Nëse ky psikolog nuk është ekspert në psikodiagnozë (testet psikologjike), mund të punësojë një tjetër psikolog për ta ndihmuar, por ai mban përgjegjësinë për raportin final.

5. Psikologu si ndërmjetës familjar

Psikologu ligjor mund të ndihmojë çiftet që po divorcohen për të bërë një ndarje sa më të qetë. Ky quhet ndërmjetësim familjar.

Kush mund të jetë ndërmjetës familjar?

• Një psikolog
• Një jurist

Si ndihmon ndërmjetësimi?

Ndihmon çiftin të marrë vendime të pavarura për ndarjen e tyre.

Këto vendime më pas miratohen nga një avokat ose ndërmjetësi dhe i dërgohen gjykatës.

Qëllimi kryesor është që të ndihmojë çiftin të menaxhojë ndarjen me përgjegjësi, sidomos kur ka fëmijë.

Ndërmjetësimi dhe terapia e çifteve

Ndërmjetësimi fokusohet te gjetja e zgjidhjeve konkrete për ndarje (p.sh., kujdestaria e fëmijëve, ndarja e pasurisë).

Terapia e çifteve ndihmon emocionalisht çiftin që të ndahen me respekt dhe ndërgjegjësim, duke shmangur konfliktet e forta.

Çfarë ndodh pas ndërmjetësimit?

Çifti nënshkruan marrëveshjen dhe e paraqet në gjykatë për divorc.

Gjykatësi mund të pranojë marrëveshjen ose të kërkojë një model tjetër ndërmjetësimi nëse e sheh të nevojshëm.

Në disa raste, edhe kur ndërmjetësimi nuk është i detyrueshëm, gjyqtari mund të urdhërojë palët të provojnë sërish për të arritur një marrëveshje më të mirë.

Në thelb, ndërmjetësimi është një mënyrë për të shmangur divorcet e ashpra dhe konfliktet e gjata ligjore, duke i ndihmuar çiftet të gjejnë zgjidhje më të qeta dhe të drejta.

6. Kujdestari i posaçëm i të miturit 

Psikologu ligjor, përveç roleve si  konsulent teknik i palës/ i gjykatës dhe ndërmjetësit familjar, mund të veprojë edhe si kujdestar i posaçëm i të miturit. 

Ky rol, mund të luhet si nga një avokat ose një psikolog.

7. Si të bëheni psikolog ligjor?

Për të ushtruar profesionin e psikologut ligjor është e nevojshme të keni:

• Bachelor në Psikologji (3 vite)
• Master në Psikologji (1-2 vite)
• Licencë si psikolog nga Urdhri i Psikologut
• Specializime në psikologji ligjore (kurse, master, trajnime)
• Regjistrim si ekspert pranë Ministrisë së Drejtësisë
• Eksperiencë në fushën ligjore (gjykata, polici, burgje, avokatë, OJF etj.)

Përmbledhje

Psikologjia ligjore (forenzike) është termi ombrellë që përfshin si aspektet ligjore, ashtu edhe ato kriminale.

Ajo krijon një lidhje mes psikologjisë, shkencave humane (si sociologjia dhe antropologjia) dhe drejtësisë.

Psikologjia kriminalistike, si një pjesë më specifike e psikologjisë mjekoligjore, fokusohet në vlerësimin psikologjik dhe psikodiagnozën (përdorimin e testeve dhe analizave psikologjike për të kuptuar gjendjen mendore të një personi në kontekst ligjor).

Kjo disiplinë është integrimi i të gjitha atyre metodave dhe teorive në fushën e psikologjisë që mund të përdoren në fushën juridike, për të kuptuar nga këndvështrimi i psikologjisë ato çështje mjekoligjore që normalisht gjejnë vend në gjykatë.