Personaliteti – Çfarë është, karakteristikat dhe llojet

Personaliteti i referohet dallimeve individuale në mënyrat karakteristike të të menduarit, ndjenjave dhe sjelljes që secili prej nesh ka.

Mësoni më shumë për personalitetin duke lexuar si më poshtë:

1. Çfarë është personaliteti?
2. Karakteristikat e personalitetit
3. Si zhvillohet personaliteti
4. Aplikimi i teorive të përsonalitetit

1. Çfarë është personaliteti?

Fjala personalitet rrjedh nga fjala latine persona, e cila i referohet një maske teatrale të veshur nga aktorët, në mënyrë që të realizonin role të ndryshme ose të maskonin identitetet e tyre.

Personaliteti është lloji ose modeli i mendimeve, ndjenjave dhe sjelljeve të një personi. 

Besohet se personaliteti lind me individin dhe mbetet mjaft i qëndruedshëm gjatë gjithë jetës.

Ndërsa ka shumë përkufizime të ndryshme të personalitetit, shumica përqendrohen në modelin e sjelljeve dhe karakteristikave që mund të ndihmojnë në parashikimin dhe shpjegimin e sjelljes së një personi.

Shpjegimet që mund t’i japim personalitetit, mund të përqëndrohen në një sërë ndikimesh, duke filluar nga shpjegimet gjenetike, tek roli i mjedisit dhe përvoja në formimin e personalitetit të një individi.

2. Karakteristikat e personalitetit

Karakteristikat themelore të personalitetit janë:

Qëndrueshmëria

Njerëzit veprojnë në të njëjtat mënyra ose mënyra të ngjashme në një sërë situatash. Kjo është dhe se si ne dallojmë një person nga një tjetër, përmes mënyrës karakteristike të të sjellurit.

Psikologjike dhe fiziologjike

Personaliteti është një konstrukt psikologjik, por hulumtimet sugjerojnë se ai gjithashtu ndikohet nga proceset dhe nevojat biologjike.

Sjelljet dhe veprimet

Personaliteti jo vetëm që ndikon në mënyrën se si lëvizim dhe reagojmë në mjedisin tonë, por gjithashtu na bën të veprojmë në mënyra të caktuara.

Shprehje të shumta

Personaliteti shfaqet në më shumë sesa thjesht sjellje. Mund të shihet gjithashtu në mendimet, ndjenjat, marrëdhëniet e ngushta dhe ndërveprimet e tjera shoqërore.

3. Si zhvillohet personaliteti

Psikologjia e personalitetit është një fushë e larmishme me teori të shumta që përpiqen të shpjegojnë dhe kuptojnë personalitetin njerëzor. Këtu është një përmbledhje e shkurtër e disa prej teorive kryesore të personalitetit:

Teoritë psikodinamike

Teoria Psikoanalitike e Frojdit

Sigmund Freud propozoi se personaliteti formohet nga procese të pavetëdijshme, duke përfshirë id (dëshirat instinktive), egon (vetja e bazuar në realitet) dhe superego (vetja morale). Konflikti dhe zgjidhja midis këtyre komponentëve ndikojnë në zhvillimin e personalitetit.

• Id, që është i pranishëm që në lindje, përfaqëson prirjen instiktive dhe biologjike.
• Superego, përbëhet nga vlera shoqërore dhe familjare që i janë ushqyer personit.
• Ego, përbëhet nga një aftësi e ndërgjegjshme për të balancuar idin (dëshirat instiktive) me Superegon (normat sociale).

Psikologjia analitike e Jung-ut

Carl Jung zgjeroi idetë e Frojdit duke prezantuar konceptin e të pavetëdijshmes kolektive dhe arketipeve. Ai besonte se zhvillimi i personalitetit përfshinte individualizimin, një proces vetë-realizimi dhe integrimi.

Teoritë e sjelljes

Kushtëzimi Operativ i Skinnerit

Teoria bihevioriste e B.F. Skinner sugjeron se personaliteti është rezultat i sjelljeve të mësuara, të formuara nga shpërblimet dhe ndëshkimet në mjedis. Përforcimi dhe kushtëzimi luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin e personalitetit.

Teoria Konjitive Sociale

Teoria e Albert Bandura thekson rolin e të mësuarit vëzhgues dhe të vetë-efikasitetit. Ai propozoi që personaliteti ndikohet nga ndërveprimet midis faktorëve personalë, të sjelljes dhe mjedisit.

Teoritë humaniste

Hierarkia e Nevojave të Maslow

Teoria e Abraham Maslow parashtron se individët kanë një hierarki nevojash, duke filluar nga nevojat themelore fiziologjike deri te vetëaktualizimi. Zhvillimi i personalitetit përfshin përpjekjen për vetë-aktualizim, realizimin e potencialit të plotë të dikujt.

Teoria e Rogers me në qendër personin

Carl Rogers theksoi rëndësinë e vetë-konceptit dhe nevojën për vlerësim pozitiv nga të tjerët. Ai besonte se zhvillimi i personalitetit ndodh kur individët përjetojnë respekt të pakushtëzuar pozitiv dhe kongruencë midis vetë-konceptit dhe përvojave të tyre.

Teoritë e tipareve

Teoria e tipareve të Allport-it

Gordon Allport identifikoi tre nivele të tipareve:

• Tiparet kryesore (dominuese dhe të rralla)
• Tiparet qendrore (karakteristikat e përgjithshme)
• Tiparet dytësore (situacionale dhe më pak të qëndrueshme).

Ai besonte se personaliteti është i përbërë nga një grup unik tiparesh.

Shembuj të tipeve:

• Tipi A: Perfeksionist, i paduruar, konkurues, i fiksuar pas punës, i orientuar drejt arritjeve, agresiv, i stresuar.
• Tipi B: Stres i ulët, i butë, fleksibël, krijues, përshtatet me ndryshimet, i duruar, tendencë për t’i zvarritur gjërat.
• Tipi C: Objektivë, skeptik, luftojnë me emocionet (pozitive dhe negative), i logjikshëm në sjellje, pragmatikë, i orientuar nga faktet, të rezervuar.
• Tipi D: Ndjenja shqetësimi, trishtimi, nervozizmi, këndvështrimi pesimist, biseda negative me veten, shmangia e situatave shoqërore, mungesa e vetëbesimit, frika e refuzimit, mungesa e shpresës.

Modeli me pesë faktorë (Big 5)

Robert McCrae dhe Paul Costa propozuan pesë tipare thelbësore të personalitetit:

• Hapja
• Ndërgjegjshmëria
• Ekstraversioni
• Pajtueshmëria
• Neuroticizmi

Këto tipare mendohet se kapin dimensionet e gjera të personalitetit njerëzor.

Teoritë biologjike

Teoria Biologjike e Eysenck

Hans Eysenck sugjeroi se personaliteti ndikohet nga gjenetika dhe fiziologjia e trurit. Ai propozoi tre dimensione kryesore të personalitetit:

• Ekstraversion-introversion,
• Neuroticizëm-stabilitet emocional
• Psikoticizëm

Shpjegimi i tyre më poshtë:

• Introversioni përfshin karakteristika si pesimizmi, mendueshmëria, kujdesi dhe kureshtja. 
• Ekstraversioni përfshin karakteristika si impulsiviteti, veprimtaria, eksitueshmëria gjallëria dhe shoqërueshmëria. 
• Neuroticizmi, shkon nga qëndrueshmëria në paqëndrueshmëri dhe mat tolerancën ndaj stresit. 
  • Skaji i paqëndrueshëm i këtij dimensini përfshin karakteristika si nervoziteti, humori i keq, ankthi
  • Skaji i qëndrueshëm përfshin karakteristika të tilla si të qënit i qetë, lidërshipi etj. 
• Psikoticizmi përfshin karakteristika si agresiviteti, mosmarrja parasysh e rrezikut dhe mospërputhja me të tjerët.

Teoria e ndjeshmërisë së përforcimit të Greit

Teoria e Jeffrey Grey fokusohet në rolin e sistemit të frenimit të sjelljes së trurit (BIS) dhe sistemit të aktivizimit të sjelljes (BAS) në personalitet. BIS është i lidhur me ndjeshmërinë ndaj ndëshkimit, ndërsa BAS është i lidhur me ndjeshmërinë ndaj shpërblimeve.

Teoritë njohëse

Teoria e ndërtimit personal të Kelly-t

George Kelly propozoi që individët të zhvillojnë konstruktet personale (kornizat mendore) për të interpretuar dhe parashikuar përvojat e tyre. Personaliteti shihet si një grup procesesh njohëse që i ndihmojnë individët të kuptojnë botën.

Teoritë ndërvepruese

Teoria ndërvepruese e Lewin

Kurt Lewin theksoi ndërveprimin midis personalitetit të një individi dhe mjedisit të tij. Ai besonte se sjellja është një funksion i personit dhe i situatës.

Teoritë evolucionare

Psikologjia evolucionare e personalitetit

Kjo perspektivë sugjeron se disa tipare dhe sjellje të personalitetit kanë evoluar si përshtatje ndaj sfidave specifike mjedisore. Për shembull, tipare si altruizmi ose agresioni mund të kenë evoluar për të rritur shanset e një individi për mbijetesë dhe riprodhim.

Është e rëndësishme të theksohet se këto teori shpesh plotësojnë njëra-tjetrën dhe ofrojnë këndvështrime të ndryshme mbi personalitetin. Për më tepër, psikologjia bashkëkohore e personalitetit shpesh integron aspekte nga teori të shumta për të ofruar një kuptim më të plotë të personalitetit njerëzor.

4. Aplikimi i teorive të përsonalitetit

Hulumtimi mbi personalitetin mund të japë njohuri interesante se si zhvillohet dhe ndryshon personaliteti gjatë jetës.  Ky hulumtim mund të ketë gjithashtu aplikime të rëndësishme praktike në botën reale.

Për shembull, vlerësimet e personalitetit shpesh përdoren për të ndihmuar njerëzit të mësojnë më shumë për:

• Veten;
• Pikat e forta;
• Dobësitë;
• Preferencat e tyre unike;

Disa vlerësime mund të përdoren për të përcaktuar llojin e  personalitetit, apo tipare të veçanta si:

• Ekstrovert;
• Introvert;
• Neurotik;
• Psikotik;

Vlerësime të tjera mund të masin sesi ndryshojnë aspektet specifike të personalitetit gjatë zhvillimit.  Lloji i personalitetit gjithashtu mund të ketë një lidhje me shëndetin tuaj dhe çrregullime të caktuara të personalitetit. 

Konkluzion

Të kuptuarit e psikologjisë së personalitetit është shumë më tepër sesa thjesht një ushtrim akademik. Gjetjet nga hulumtimi i personalitetit mund të kenë aplikime të rëndësishme në botën e mjekësisë, shëndetit, biznesit, ekonomisë, teknologjisë etj. 

Duke ndërtuar një kuptim më të mirë se si funksionon personaliteti, ne mund të kërkojmë mënyra të reja për të përmirësuar shëndetin personal dhe social.